تعریف شورای بین‌المللی موزه وابسته به یونسکو (ایکوم) از موزه
" موزه مؤسسه‌ای است دائمی و بدون اهداف مادی که درهای آن به روی همگان گشوده
است و در خدمت جامعه و پیشرفت آن فعالیت می‌کند. هدف موزه‌ها تحقیق در آثار و شواهد
برجای‌مانده انسان و محیط‌زیست او، گردآوری آثار، حفظ و بهره‌وری معنوی و ایجاد ارتباط
بین این آثار، به‌ویژه به نمایش گذاردن آن به‌منظور بررسی و بهره‌وری معنوی است."
موزه از اولین وسایلی است که انسان برای نگه داشت تغییرات
فرهنگی ابداع کرده و پاسخ بسیاری از پرسش‌های ذهن ما در خصوص مقوله تغییرات زندگی
در موزه یافت می‌شود. موزه به نمایش گذاشتن داستان انسان گذشته در برابر چشمان
انسان معاصر است و نشان می‌دهد انسان چگونه دانش خود را درباره جهانی که در آن
زندگی کرده را به دست آورده است. موزه‌ها کتاب‌های تاریخ را به‌صورت عینی و محسوس
به نمایش می‌گذارند. موزه‌ها به‌مثابه مراکز دانشگاهی هستند زیرا هر فردی را در هر
سطحی از دانش بهره‌مند می‌سازند.
موزه‌ها از منابع مهم و سرمایه‌های ملی کشور هستند و هنگامی
که به‌صورت صحیح و علمی مورداستفاده قرار گیرند می‌توانند در تحقق هدف‌های فرهنگی
و اجتماعی مؤثر باشند. وقتی موزه موفق و تأثیرگذار است که موزه‌ها با جامعه در
ارتباط و مراوده دائم باشند و گفتگو بین این دو مستمر باشد؛ بنابراین نیاز است
موزه‌ها چیزی را از گذشته انتخاب و تحلیل و سپس ارائه کند که راه‌حل پرسش‌های
امروز باشد زیرا شناخت گذشته به ما در ساختن آینده یاری خواهد رساند.(1)
پیشینه موزه‌های دانشگاهی
سابقه تأسیس موزه‌های دانشگاهی به دانشگاه‌های سده میانه در
اروپا که بیشتر به امر آموزش دانش پزشکی و علوم طبیعی می‌پرداختند، برمی‌گردد. در واقع
اولین موزه‌های دانشگاهی مجموعه‌هایی از نمونه‌های گیاهی و جانوری یا آناتومیک انسانی
بودند که برای تدریس رشته مربوطه به آنها رجوع می‌شد. بعدها این الگوی تدریس از علوم
طبیعی و پزشکی به رشته‌هایی مانند هنر و تاریخ و ... نیز گسترش یافت و به‌این‌ترتیب
در سده‌های 16 و 17 میلادی نخستین موزه‌ها یا گالری‌هایی که دربردارنده
آثار هنری و اشیا و مواد فرهنگی، تاریخی و باستان‌شناختی بودند، شکل گرفتند
اولین موزه عمومی بریتانیا و اولین موزه دانشگاهی جهان در سال
1683 با نام موزه مشمولین در دانشگاه آکسفورد افتتاح شد. در سال 1682، زمانی که الیاس
مشمول مجموعه خود را به دانشگاه هدیه داد، این موزه پا به عرصه وجود گذاشت. او مجموعه
بزرگ و ارزشمند خود را به دانشگاه اهدا کرد؛ با این شرط که دانشگاه ساختمانی را
برای نگهداری مجموعه در نظر بگیرد و آنها
را در معرض نمایش عموم قرار دهد. به‌این‌ترتیب، موزه مشمولین نه‌تنها نخستین موزه دانشگاهی، بلکه در
معنای وسیع‌تر، نخستین موزه مدرن در اروپا نیز بود ساختمانی که به نمایش مجموعه الیاس مشمول اختصاص یافت،
علاوه بر موزه شامل کلاس‌های درسی و فضاهایی جهت پژوهش و حضور استادانی بود که حوزه علمی آنها به نحوی با
مجموعه اشیا به‌نمایش‌درآمده ارتباط داشت. نخستین مدیران مشمولین علاوه بر اداره
امور مربوط به
موزه، به امر آموزش و پژوهش در دانشگاه نیز اشتغال داشتند (2)
در طی 300 سال بعدی این مدل، یعنی کنار هم قرارگرفتن
موزه و فضاهای آموزشی در قالب یک نهاد آموزشی - پژوهشیِ درون دانشگاهی به الگویی بسیار تأثیرگذار
بدل شد. به‌این‌ترتیب نیاز به داشتن مجموعه‌ها بیش‌ازپیش در دانشگاه‌ها حس می‌شد. موزه‌های
دانشگاهی با داشتن میراثی 300ساله
از حضور در عرصه آموزش عالی و پژوهش و ارتقای دانش تخصصی و عمومی امروزه در سراسر
دنیا جایگاه و اهمیت خاصی دارند و فضایی کم‌نظیر برای تجربه و مشاهده مجموعه‌های منحصربه‌فرد،
مشارکت عمومی در برنامه‌های علمی، تدریس و پژوهش فراهم می‌آورند.
گسترش و رشد موزه‌های دانشگاهی به‌عنوان نهادی که به دلیل پیوند
ماهوی با مؤسسات آموزشی و پژوهشی نقش بسیار مهمی در رشد فرهنگی و علمی جوامع داشته‌اند،
سبب شد در سال 2001 کمیته موزه‌ها
و مجموعه‌های دانشگاهی (UMAC) شکل
بگیرد.
امروزه غنا و تنوع موزه‌ها و مجموعه‌های
دانشگاهی شگفت‌انگیز است، آنها هر موضوع غیرقابل‌تصور در علوم، علوم‌انسانی و هنر
را پوشش می‌دهند. بیش از صدها موزه دانشگاهی در قالب مجموعه‌های تاریخ
طبیعی و موزه‌های هنر و انسان‌شناسی و باستان‌شناسی در دانشگاه‌های سراسر دنیا پراکنده‌اند.
طبق آمار پایگاه جهانی موزه‌ها و مجموعه‌های دانشگاهی جهان، در حال حاضر به تفکیک
قاره‌ها، 519 موزه و مجموعه دانشگاهی در آمریکای شمالی، 2225 موزه و مجموعه
دانشگاهی در اروپا، 467 موزه و مجموعه دانشگاهی در آسیا، 21 موزه و مجموعه
دانشگاهی در افریقا، 324 موزه و مجموعه دانشگاهی در آمریکای جنوبی و 336 موزه و مجموعه
دانشگاهی در اقیانوسیه وجود دارد (3) .
تعریف موزه دانشگاهی و شاخص‌های اعلام‌شدة
کمیته بین‌المللی موزه‌ها دانشگاهی (UAMC)
باتوجه‌به اهداف و چشم
اندازه کمیته بین‌المللی موزه‌های دانشگاهی، موزه دانشگاهی در کمیته بین‌المللی
موزه‌ها دانشگاهی (UAMC) به موزهای گفته می‌شود که
سه اصل زیر را رعایت کرده باشد:
· موزه دارای طرح محتوایی و خط سیر منظم باشد.
· موزه بهتر است در دل دانشگاه باشد.
· چارت اداری و سازمانی موزه توسط دانشگاه مدیریت بشود.
پیشینه موزه
دانشگاهی در ایران
دانشگاه‌های بزرگ و معروف دنیا
دیرزمانی است که اقدام به راه‌اندازی موزه به‌منظور نمایش یافته‌های
مرتبط با دستاوردهای رشته‌های علمی گوناگون خودکرده‌اند. مخاطبان موزه‌های
دانشگاهی تنها دانشگاهیان و متخصصان نیستند، بلکه طیف وسیعی از افراد و اقشار جامعه را در برمی‌گیرند.
افزون بر این، مهم‌ترین جنبة مثبت تأسیس موزه‌های دانشگاهی فراهم‌آوردن زمینة
ارتباط نزدیک میان نهادهای علمی (در رأس آنها دانشگاه) و طبقات گوناگون جامعه است،
چرا که امکان استفاده و بازدید
عموم از این موزه‌ها و مجموعه‌ها وجود دارد و مهم‌تر آنکه فرصت‌ها و ظرفیت‌های
درآمدزایی قابل‌توجهی برای صاحبان آنها ایجاد می‌کنند. این موزه‌ها که از نهادهای
فرهنگی پویا و تأثیرگذار جامعه هستند، از طریق مبادرت به برگزاری برنامه‌های متنوع آموزشی و فرهنگی در جنبه‌های گوناگون
امر آموزش‌وپرورش نقش فعال ایفا می‌کنند.
اگرچه درگذشته دانشگاه‌ها در ایران
توجه شایسته‌ای به امر مهم راه‌اندازی موزه در مقام یک نهاد آموزشی و پژوهشی و بهره‌مندی از تبعات مثبت آن نشان نداده‌اند، اما
اکنون بسیاری از آنها قدم در این راه گذاشته و بر نامه‌هایی را آغاز کرده‌اند.
برخی از موزه‌های این دانشگاه‌ها
کم‌وبیش در چارچوب تعریف‌شده موزه‌های دانشگاهی می‌گنجند و می‌توان از مدل‌ها و
تجربیات آنها استفاده کرد.دانشگاه
تهران اولین دانشگاه ایران است که از دهة 30 خورشیدی
به بعد متولی احداث موزه‌های دانشگاهی در کشور شده است که تعدادی از موزه‌های این دانشگاه عملکرد بسیار
موفقی دارند از آن جمله مؤسسة باستان‌شناسی دانشگاه تهران که در سال 1336 باهدف انجام کاوش‌های باستان‌شناسی در تهران و
قزوین و انتشار نتایج آنها تأسیس شد، دارای موزهای است که در آن اشیای باستانی
مکشوفه و سایر دستاوردهای علمی مؤسسه به نمایش گذاشته شده‌اند. این مؤسسه معاونت پژوهشی
فعالی دارد و همه‌ساله طرح‌های تحقیقاتی مهمی را در سطح ملی و بین‌المللی به اجرا می‌گذارد
و همین‌طور موزه ملی تاریخ علوم پزشکی این دانشگاه که انتشارات آن بسیار فعال است و به‌صورت
دورهای کتاب‌هایی را در موضوعات تاریخ علم پزشکی منتشر می‌کند و از اقبال خوبی
برخوردارند.
از دیگر موزه‌های دانشگاهی ایران می‌توان
به موزه زمین‌شناسی دانشگاه خوارزمی، موزه تاریخ طبیعی و تکنولوژی دانشگاه شیراز، موزه
تاریخ طبیعی دانشگاه زنجان، موزه کامپیوتر دانشگاه تبریز، موزه دانشگاه علوم پزشکی
تبریز، مجموعه موزه‌های دانشگاه تبریز (موزه علوم طبیعی، موزه تاریخ و فرهنگ ایران
و موزه شهدای 27 دی) موزه دانشگاه صنعتی اصفهان، موزه‌های دانشکده پزشکی
دانشگاه علوم پزشکی و خدمات درمانی اصفهان، موزه تاریخ علوم دانشگاه محقق اردبیلی،
موزه زمین‌شناسی دانشکده علوم دانشگاه فردوسی مشهد، موزه دانشگاه فردوسی مشهد، موزه
و مرکز اسناد دانشگاه علوم پزشکی مشهد، موزه تاریخ طبیعی دانشگاه حکیم سبزواری،
موزه علوم و تاریخ طبیعی دانشگاه فرهنگیان، موزه قهرمانان و مدال‌آوران ورزشی
استان دانشکده تربیت‌بدنی و علوم ورزشی دانشگاه مازندران، موزه تاریخ طبیعی
دانشگاه بوعلی سینا، موزه جانورشناسی دانشگاه علوم کشاورزی و منابع طبیعی خوزستان،
موزه علم و طبیعت دانشگاه شهید چمران اهواز و موزه تاریخ پزشکی خلیج‌فارس دانشگاه
علوم پزشکی و خدمات بهداشتی درمانی دانشگاه بوشهر نام برد.
از این میان نه موزه دانشگاهی ایران
شامل موزه ملی تاریخ پزشکی ایران، موزه تاریخ طبیعی و علم دانشگاه فرهنگیان، باغ‌موزه
نگارستان دانشگاه تهران، موزه تاریخ طبیعی دانشگاه شیراز، موزه تاریخ علوم اردبیل
(دانشگاه محقق اردبیلی)، موزه مقدم دانشگاه تهران، موزه تاریخ پزشکی خلیج‌فارس
بوشهر (دانشگاه علوم پزشکی بوشهر)، موزه فنی دانشگاه صنعتی خواجه نصیرالدین طوسی (موزه
برق نصیر) موزه پزشکی و سلامت استان چهارمحال‌وبختیاری و موزه ملی علوم و فناوری
جمهوری اسلامی تنها موزه‌های دانشگاهی ایران هستند که تاکنون در کمیته ملی موزه‌های
دانشگاهی دنیا (UMAC) به ثبت رسیده‌اند.
منبع:
1. سلمان پور، قادر، نقش فرهنگ و
تعاملات اجتماعی یک جامعه در شکل‌گیری موزه‌ها، مجموعه مقالات همایش آموزش غیررسمی
در موزه‌ها و مراکز علم.
2. https://www.ashmolean.org/history-ashmolean
3. https://university-museums-and-collections.net/